خلاصه التجارب يكى از نمونه هاى جالب متون پزشكى به زبان فارسى و در 28 باب تأليف شده است. البته تعداد بابهاى
اين اثر از 22 تا 27 باب نيز برشمرده شده است. اما به دفعات تعداد باب هاى اين كتاب 28 عنوان ذكر شده است.
خلاصه التجارب به ويژه از ديد تجربيات پزشكى آن قابل توجه است. در مقام مقايسه، تاجبخش ( 1377 ، صفحه 650 )
اين كتاب را از نظر اهميت اصول و فنون پزشكى از ذخيره 13 خلاصة التجارب خوارزمشاهى سيد اسماعيل جرجانى
پايين تر، اما از ديد اصول تجربى حاكم بر آن، از ذخيره خوارزمشاهى بالاتر دانسته است.
يا ديگران داده از جمله نكات مهم اين كتاب به شمار مى روند . در لابلاى خلاصه لتجارب نتيجه گيرى ها و ژرف انديشى هاى
بهاءالدوله نيز آمده است (به نقل از تاجبخش ، 1377 ش، صفحه 650 )، از جمله اين موضوع كه كسانى كه يك بار در زندگى
آبله مى گيرند، به ندرت، مجدداً به اين مرض مبتلا مى شوند.
خلاصه التجارب
حمدى بلااحصى حكيمى را كه به كمال حكمت و وفور عنايت و قدرت ماهيت اشرف انسانى را از خزانه جود خلعت
وجود پوشانيد كه [والله خلقكم و ماتعملون و شقايق عقل و حواس] در سرابستان ابدان انسان بشكفانيد كه [و جعل لكم
السمع و الابصار و الافئده قليلاً ما تشكرون] و صدور و خواص را مخزن جواهر علم و حكمت گردانيد كه [يوتى الحكمه
من يشاء و من يؤتي الحكمه فقد اوتى خيراً كثيراً] و مرض عالم دانش و بينش را شربت شافى هدايت و درايت چشانيد كه
[و نزل من القران ماهو شفاءٌ و رحمه للمومنين] و صلوات بى انتها بر خاتم و مهتر انبيا محمد(ص) مصطفى كه اشربه اوامر
او حافظ صحت ايمان ابرار و ادويه نواهى او ترياق سموم افعال اشرار است و بر آل و احباب او كه احباى دارالشفاى دين
واصحاي خطه يقين اند.
اما بعد چنين معروض دارد خادم الفقراءالمله بهاء الدوله هداه الله تعالى كه چون كلام حضرت سيّد الانام عليه التحيه و
السلام كه من كتم علماً نافعاً بحمد الله تعالى يوم القيامه ملجام من النار امر بود به اظهار علمى نافع مر دين يا مر بدن را
و اين بيچاره را بعضى از تجارب طبى كه مشتمل است بر فوايد بدنى حاصل بود، لازم نمود آن را اطاعهً لامره الاعلى و فوزاً
بتلك السعاده فى الآخره و الاولى مثبت نمود فلهذا اشتغال سالك اين رساله موسومة به خلاصه التجارب در اوان سنه سبع
وتسعمائه در مسكن طرشت من قري راز اتفاق افتاد مشتمل بر بيست و هشت باب بعون الله الملك الوهاب.
باب اول در بيان آنچه دانستن آن موقوف عليه حفظ صحت است و رفع مرض است بر وجه كلي، چون طبيعت و مزاج و
علامات ثانيه امزجه طبيعيه حاصله و تغيير و تبديل مزاج و اخلاط اربعه و اعضاى مفرده و بعضى از مركبات اوليه اين
مفردات و ارواح و قوا و افعال بدنيه و اسباب حدوث كيفيات در بدن مطلقا و دلالت حالات نبض و نفس و قاروره و براز و
عرق بر حالات بدنيه مطلقا.
باب دوم در بيان حفظ صحت كه اهم و اعظم مقاصد طبيب است.
باب سوم در بيان تدبير اطفال و پيران و ناقهان و مرتاضان به تعب و اعراض مفرطه نفساني و آب هاي بد و هواهاى مضر و
استفراغات والله اعلم.
باب چهارم در بيان تدابير آنچه به زينت بدن متعلق است.
باب پنجم در بيان اقسام مرض و امتلاات منذره به امراض و علامات خير و شر كه اكثر آن ها عموميت در امراض دارند و
احوال بحران ها و ايام بحران و انذار واقع فى الوسط و نضج و منفعت و علامات نكس و سبب موت در مرض و اوقات آن
فجأت بي مرض و وصايايى در طريق مراعات مرضى از روى كليه و اصل چند قياس با مقتضيات طبايع والله اعلم.
باب ششم در بيان حميات و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب هفتم در بيان حصبه و جدري و ساير بثرها و ورم ها و جذام و سرمازدگي و سموم زدگي و كوفتگى و قوبا و قرحه ها
و سوختگى ها و عرق مدنى و ريش بلخى و جراحت ها و بيرون رفتن سر استخوان ها و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب هشتم در بيان احوال دماغ از تركيب و وضع مزاج و غيره و علامات امزجه مختلفه طبيعيه وى و امراض دماغي و اسباب
و علامات و معالجات آن ها.
باب نهم در بيان احوال چشم از تركيب و وضع و قوت باصره و مزاج و منفعت آن ها و علامات امزجه طبيعيه آن و آنچه مضر
يا نافع است بدان و مرض هاى عين و اسباب و علامات و معالجات والله اعلم.
باب دهم در بيان احوال گوش از تركيب و وضع و قوت سامعه و منفعت اين ها و مرض هاى گوش و اسباب و علامات و
معالجات آن ها.
باب يازدهم در بيان احوال بيني از تركيب و وضع و قوت شامه و منفعت اين ها و مرض هاى بيني و اسباب و علامات
و معالجات آن ها.
باب دوازدهم در بيان احوال دهان از تركيب و وضع و قوت ذوق و منافع آن ها و امراض اعضايي كه اجزاى آنند و اسباب
و علامات و معالجات آن ها.
باب سيزدهم در بيان احوال حلق و آلت ها و آواز دم زدن و چون لهات و لوزتين و حنجره و قصبه و شش و حجاب از تركيب
و منفعت و وضع آن ها و امراض آن اعضايى كه اجزاى آنند و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب چهاردهم در بيان احوال دل از تركيب و وضع و مزاج و حركت و منفعت آن ها و علامات امزجه مختلفه وى و امراض
قلبي و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب پانزدهم در بيان احوال مري و معده و ثرب و صفاق از تزكيب و وضع و منفعت آن ها و امراض اين اعضا و اسباب و
علامات و معالجات آن ها.
باب شانزدهم در بيان بعضي امراض كه اكثر اطباي اين ممالك تخصيص آن را به عضوي معين مناسب نداشته اند و به
مناسبت بعضى امراض ذكر آن كرده اند و چون بعضى ديگر و اغلب حكماي هند آن ها را از امراض معدي مى دانند،
بنابراين ما در باب جدا، در باب امراض معده آن ها را ذكر كرده ايم تا همچو خاتمه و ذيلى بود مر آن باب را و هر دو جانب
مرعى ماند.
باب هفدهم در بيان احوال جگر و مراره از تركيب و وضع و مزاج و منفعت آن ها و علامات امزجه مختلفه كبد و مراره و
اسباب و معالجات آن ها.
باب هيجدهم در بيان احوال سپرز از تركيب و وضع و منفعت اين ها و امراض و اسباب و علامات و معالجات آن.
باب نوزدهم در بيان احوال روده از تركيب و وضع و منفعت آن ها و امراض امعا و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب بيستم در بيان امراض مقعد و شرح و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب بيست و يكم در بيان احوال گرده از تركيب و وضع و مزاج و منفعت آن ها و امراض كلي و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب بيست و دوم در احوال مثانه از تركيب و وضع و مزاج و منفعت آن ها و امراض وي و اسباب و علامات و معالجات آن ها.
باب بيست و سوم در بيان احوال آلات تناسل از تركيب و وضع و منافع و علامات امزجه مختلفه آن ها و امراض مخصوص
مردان و اسباب و علامات و معالجات اين ها.
باب بيست و چهارم در بيان احوال آلات توالد و پستان از تركيب و وضع و منفعت و امزجه مختلفه رحم و امراض مخصوص
زنان و اسباب و علامات و معالجات اين ها و دلايل حصوص حمل و تدابير احوال حامل و منع كردن آبستن.
باب بيست و پنجم در بيان امراض پشت و مفاصل و پاي ها و اسباب و علامات آن ها.
باب بيست و ششم در بيان سموم و ادويه زيانكار و حيوانات سمى گزنده و ترياقات مطلقا و طريق خوردن بعضى سم ها
و دواهاي مضر جهت حفظ صحت و رفع مرض و احبياط از ورود سموم و حيوانات سمى و موزى و علاج كساني كه زهري
بديشان وارد شده باشد بخوردن و غير آن.
باب بيست و هفتم در بيان احوال بعضي تراكيب كه عمده آن ها اندر معالجات و در كتب اطباي اين ملك مستور نيست و
با آن كه منفعت آن ها نسبت به امراض فى الجمله عموميت دارد و بعضى از آن ها در حفظ صحت نيز دخلى تمام دارند
و مستند جمله آن ها به حكمت اهل هند است و ابن قرابادين مشمل است بر معاجين و سفوفات و مسهلات و اشربه
و ادهان و تيزاب ها والله اعلم.
باب بيست و هشتم در بيان الفاظ غريبه كه متعارف اطباست و اوزان مذكوره در طب خصوصاً آنچه در اين كتاب آورده شده
و طزيق تدبيرات بعضي ادويه از طبخ و احراق و سحق و تنقيه و تسويه و پروردن و غسل و كشيدن روغن و گرفتن رب.
ابلاغ حکم نماینده موسسه حجامت ایران در استان خراسان شمالی
