سرفه جزو علل بسيار شايع مراجعه كودكان به بسياري از مراكز درماني است. سرفه در بسياري موارد، در كودكان جنبه حفاظتي دارد و مانع از ورود عوامل مضر مانند باكتريها، ويروسها، مواد حساسيتزا، گرد و خاك و ترشحات و اجسام خارجي به داخل ريه ميشود. از اين رو سركوب كردن سرفه بسيار خطرناك است اما سرفه گاهي آزار دهنده است و گاهي خواب كودك را شديدا تحت تأثير قرار ميدهد يا موجب عوارضي مثل درد شكم، استفراغ، خونريزي ملتحمه ميشود. بنا بر اين متخصصان بيماريهاي كودكان بيش از ساير گروههاي پزشكان در مورد حساسيت ريوي (آسم) در كودكان حساس هستند. دكتر عليرضا ناطقيان فوق تخصص بيماريهاي عفوني كودكان و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم پزشكي ايران در مقالهاي در ماهنامه غذا، تأثير درماني عسل بر كاهش سرفه كودكان را تشريح كرده است.
به گفته وي، در اينكه كاهش يا قطع سرفه كودكان با كمك عسل حتما بايد با نظر پزشك معالج باشد، ترديدي نيست اما مهمترين پرسش، اين است كه بهترين روش براي كاهش سرفه در زماني كه مزاحم خواب كودك ميشود ،كدام است؟
طي سالهاي گذشته، داروهاي ضدسرفه فراواني به مردم عرضه شده كه برخي از آنها روي مركز كنترل كننده سرفه اثر ميگذارند و برخي جنبه آنتي هيستامينينگ يا خشك كننده ترشحات بيني دارند.
از ديرباز، داروهاي مختلفي به عنوان كاهش دهنده سرفه يا خلطآور در طب سنتي مورد استفاده قرار گرفته كه مصرف عسل، جايگاه ويژهاي در بين اين داروها پيدا كرده است. در بسياري از فرهنگها، از عسل براي درمان علائم عفونت تنفسي فوقاني مانند گلودرد استفاده ميشود. بايد به خاطر داشت كه مصرف عسل طبيعي در سن زير يك سالگي، به دليل خطر احتمالي بروز يك بيماري عصبي شديد به نام «بوتوليسم»، هرگز توصيه نميشود.
مطالعات فراوان پيرامون خواص دارويي عسل، نشان داد برخي انواع آن در بهبود زخم مفيد هستند. سازمان جهاني بهداشت نيز براي علائمي همچون سرفه و سرماخوردگي، عسل را يك درمان بالقوه اعلام و در گزارش خود مصرف عسل را توصيه كرده است. علاوه بر اين، عسل خواص آنتياكسيداني دارد و موجب آزادسازي عوامل ضدالتهابي و ضدميكروبي بدن ميشود كه به «سايتوكين» معروف هستند.
بر اين اساس، مطالعهاي در سال 2007 ميلادي در يك مركز دانشگاهي پنسيلوانياي آمريكا انجام شد. طي اين مطالعه، كودكان و نوجوانان 2 تا 18 سالهاي كه به دليل سرفه ناشي از عفونت دستگاه تنفسي فوقاني مراجعه كرده بودند و كمتر از 7 روز از شروع علائم آنها ميگذشت و برخي از آنها دچار تب خفيف، گلودرد، سردرد و بدندرد بودند، به طور تصادفي در يكي از 3 گروه مورد بررسي قرار گرفتند( اين بيماران به 3 گروه تقسيم شدند) گروه اول شربت «دكسترو متورفان» (يك شربت رايج ضد سرفه) با طعم مصنوعي عسل و بدون عسل واقعي را دريافت كردند. گروه دوم عسل واقعي مصرف كردند و گروه سوم فقط دارونما به آنها داده شد.
در اين بررسي، مقدار عسل مصرفي براي كودكان 2 تا 5 ساله،
نصف قاشق مرباخوري، براي كودكان 6 تا 11 ساله يك قاشق مرباخوري و براي نوجوانان در سنين بالاتر 2قاشق مرباخوري بود. از والدين بيماران هر 3 گروه خواسته شد درشبهاي بعد، معيارهايي مانند شدت سرفه و ميزان مزاحمت آن براي كودك و حتي والدين و ميزان آزار دهندگي سرفه را گزارش كنند. لازم به يادآوري است كه در گروه دوم، عسل حدود نيم ساعت قبل از خوابيدن كودك مصرف شده بود.
با توجه به اينكه هيچ يك از والدين و پزشكان، نميدانستند كه چه كودكي در حال مصرف چه تركيبي است و در چه گروهي قرار دارد، نتايج اين مطالعه بسيار جالب بود زيرا وضعيت گروهي كه عسل مصرف كرده بود، چه از نظر ميزان سرفه و چه از نظر ميزان مزاحمت آن براي كودك و كيفيت خواب او، به مراتب از گروه دريافت كننده شربت ضدسرفه دكسترومتورفان بهتر بود.
دكتر ناطقيان در مورد نوع عسل و تأثيرات انواع عسلها، معتقد است كه هرچه عسل تيرهتر باشد، خواص آنتياكسيدان آن بيشتر و احتمالا خواص ضدسرفه بهتري خواهد داشت. خواص نرم كنندگي موضعي عسل نيز ممكن است به ضد سرفه بودن آن كمك كند. در برخي مطالعات، اين فرضيه مطرح شده كه ميزان شيرين بودن تركيباتي كه براي جلوگيري از سرفه استفاده ميشود نيز در خواص ضد سرفهاي آنها مؤثر است. احتمال دارد كه تركيبات شيرين به طور طبيعي بتوانند بزاق را بيشتر كرده و حتي ترشح موكوس يا ترشحات مخاطي را در راههاي هوايي افزايش داده و موجب اثر نرم كنندگي روي حلق و حنجره شود و به طور خاص، سرفههاي خشك و غير خلطي را كاهش دهند. در مورد سرفههاي خلطآور نيز فرضيه محققان اين است كه احتمالا اثر اين تركيبات، بهبود خواص پاككنندگي مژكهاي دستگاه تنفسي است كه به صورت يك خاصيت خلطآور عمل ميكند. همچنين گفته شده تركيبات آرامبخش كه به طور طبيعي در بدن توليد ميشوند نيز ميتوانند در اثر مصرف تركيبات شيرين مانند عسل افزايش يافته و به اين ترتيب خواص ضد درد خود را اعمال كنند.
طبق نظريه ديگري، ممكن است پايانههاي عصبي حسي كه آغازگر سرفه در انسان هستند، به خاطر نزديكي مكاني به رشتههاي عصبي مرتبط با درك شيريني در زبان تحت تأثير قرار گيرند. با توجه به خواص جانبي عسل از نظر تغذيهاي و با توجه به عوارض جانبي داروهاي ضد سرفه مانند دكسترومتورفان از قبيل عوارض عصبي، خواب آلودگي و افزايش حساسيت، بايد تلاش بيشتري از طرف جامعه داروسازان و متخصصان تغذيه براي شناسايي خواص انواع عسل در كشور و تحقيقات بيشتر براي تعيين مناسبترين غلظت و ميزان مصرف عسل صورت گيرد.
دكتر ناطقيان تأكيد كرده است كه بيماريهاي سينوزيت، حساسيتهاي شديد تنفسي، آسم و خروسك ممكن است در ارتباط با بيمارهاي مزمن ريوي، قلبي و ديابت باشد كه در اين صورت، نميتوان از عسل براي درمان آنها استفاده كرد.
اكنون كه در مورد تأثير شگفت انگيز عسل بر درمان سرفه كودكان سخن گفته شد، به جاست به چند نكته درباره انواع عسل و همچنين شكرك زدن عسل اشاره كرد.
*انواع عسل ميتوانند، خواص گوناگوني داشته باشند مثلا عسل «گون» كه زردرنگ است و از كندوهاي كرمانشاه، خوانسار و همدان به دست ميآيد، براي افراد مبتلا به زخمهاي عفوني، بزرگي پروستات، روماتيسم و بيخوابي، مفيد است. عسل «اقاقيا» كه بيرنگ با مزه ملايم است، به رشد كودكان و تقويت حافظه كمك ميكند و در درمان كمخوني هم مفيد است. عسل «آويشن» كه محصول مناطق طالقان، طارم و زنجان و قهوهاي رنگ است، مانند خود گياه آويشن در بهبود آسم، تنگي نفس و سرفه مؤثر است.
شكرك زدن عسل يا (تشكيل گرانول و كريستال): ايجاد شكرك در محدوده دماي 20 درجه سانتيگراد و به دليل وجود مواد قندي در عسل رخ ميدهد. حرارت دادن باعث از بين رفتن شكرك ميشود ولي دماي زياد، خواص عسل را نيز از بين ميبرد. رطوبت و ميزان آب موجود در عسل نيز از ديگر عواملي است كه باعث سرعت تشكيل شكرك ميشود. به همين دليل عسل برگرفته از استانهاي شمالي كشور، سريعتر از عسل نواحي خشك شكرك ميزند. بايد توجه داشت كه شكركزدن و خاصيت تبلور عسل، دليل عدم مرغوبيت آن نيست و بعضي افراد به اشتباه، عسل بلوري شده را مصنوعي يا تقلبي ميدانند!!